Zafertepe Gecekondu Çevresi Geliştirme Projesi

Ülkemizde, gecekondu alanlarında, yaşam standartlarının yükseltilmesini bir örgütlülük içinde sağlamayı amaçlayan ilk girişim, Kent-Koop önderliğinde 4-5-1987 yılında kurulan S.S Zafertepe Gecekondu Çevresi Geliştirme Kooperatifi (kısa adı ÇEVRE-KOOP) tarafından gerçekleştirilmiştir.

Gecekondu alanlarındaki, sorunları çözmek için ilk kez kurulan bu kooperatifin amacı, kooperatif ana sözleşmesinde şöyle belirlenmiştir;

‘’Gecekondu alanlarında yaşayan nüfusun, başta çevre düzenlemesi olmak üzere, fiziksel, ekonomik ve toplumsal gereksinmelerinin karşılanması için bir araya gelmelerini sağlamak ve sorunlarına ortak çözüm yolları aramaktır’’.

Zafertepe Mahallesi, Ankara’nın güney doğu kesiminde, Çankaya Belediyesi sınırları içinde yer almaktadır. Mahallenin batısı, imarlı Küçükesat Mahallesi, doğusu Türközü Mahallesi, güneyi ise Umut Mahallesi gecekondu bölgeleri ile çevrilmiştir.

Zafertepe gecekondu mahallesi bir tepe üzerine kurulmuştur. Eğimin ortalama %40’ın üzerinde olduğu bu mahallede, bütün sosyal hizmet birimleri tepenin üzerinde yer almış, konut alanları ise tepenin yamaçlarına dağılmıştır.

Bölgenin arazi kullanımı; konut, ticaret ve sosyal hizmet olarak ilkokul ve camiden oluşmaktadır.

Yaklaşık 9.000 kişinin yaşadığı Zafertepe gecekondu mahallesinin büyük bir çoğunluğunu konut alanları oluşturmaktadır. Bölge içinde konutlar, kat yüksekliklerine ve yapı kalitelerine göre çok fazla farklılık göstermemekle birlikte, tepenin üzerinde bulunan ve kent ile bağlantı sağlanan ana yol üstünde biraz daha iyi ve iki katlıdır.

Bölgenin çok az bir kısmını ticaret kullanımı oluşturmaktadır. Zafertepeliler alışverişlerini tepenin üzerindeki ana yoldaki ticari birimlerden ya da büyük çoğunlukla Küçükesat bölgesinden yapmaktadır.

Zafertepe’de çocuk bahçesi, park oyun alanı bulunmamaktadır. Yeşil alan gereksinmesi, konutların bahçesindeki ağaçlardan sağlanmaktadır. Mahallenin en alt kısmında, eski İncesu deresi etrafında bulunan özel mülkiyetteki alanı da hesaba kattığımızda, bölge yeşil bir görünüm kazanmaktadır.

Bölgede, bir ilkokul ve iki cami yer almaktadır. Sağlık ile ilgili kullanımlar Zafertepe’de yer almamaktadır. Bu tür gereksinmeler, kent merkezinin yakın olması nedeniyle, diğer bölgelerden karşılanmaktadır.

Zafertepe’de taşıt ulaşımı, tepenin en üst noktası ile en alt noktası üzerinde bulunan ana yollar ile sağlanmaktadır. Ancak, tepenin en alt ve en üst noktasındaki eğimin, yüksek olması nedeniyle taşıt ulaşımı yoktur. Yalnızca, bölgenin birkaç yerinde çıkmaz sokaklarla taşıt ulaşımı sağlanmaktadır.

Bölgede en önemli sorun, tepenin oldukça dik olması nedeniyle yaya ulaşımıdır. Bütün sosyal hizmetlerin, tepenin üst noktasında olması, tepenin yamaç ve eteklerinde oturan halkın, hizmet birimlerine ulaşmak için kendilerinin oluşturdukları dik ve tehlikeli yaya yollarından büyük güçlükle geçmek zorunda bırakmaktadır.

Zafertepe’de altyapı olarak, yol, su ve elektrik sorunu yoktur. Ancak, bölgenin bazı yerlerinde gerek, yapı yoğunluğunun artışı, gerekse mevcut şebekenin eskimesi ve bölgenin çok eğimli olması nedeniyle kanalizasyon sorunu bulunmaktadır.

Zafertepe’nin sorunları, aslında, hemen hemen tüm gecekondu alanlarının ortak sorunudur. Bu sorunların çözümü, merkezi ve yerel yönetimlerin sorumluluk alanı içerisine girmektedir. Ancak, kamunun kentsel hizmetlerin üretilmesinde, kentleşme hızının gerisinde kalması, sorunları üst üste yığmaktadır. Sorunların çoğalması ile birlikte çözümü de zorlaşmaktadır.

Aslında, gecekondu bölgelerimizde, bu arada Zafertepe’de, mevzuatlarımıza göre, belediyelerin ya da merkezi yönetimin çözmek olduğu sorunların dışında da sorunlar bulunmaktadır. Sorunlar, daha çok çevre koşulları ve yaşam düzeyi ile ilgilidir.

Bu doğrultuda, Zafertepe’de, Çevre-Koop çatısı altında birleşen Zafertepe halkı, ilk aşamada, kendilerinin çözebilecekleri, sorunları saptamışlardır.

• Sosyal hizmetlere ulaşabilirlik, (merdivenli yol),
• Park, meydan ve çocuk bahçesi düzenlemesi,
• Eğitim(biçki-dikiş, okuma,yazma)
• Spor olanakları

Bundan sonra, Kent-Koop uzmanları tarafından maliyet hesapları yapılmıştır. Çevre-Koop yönetim kurulu ise 18-6-1987 günkü toplantısında, bölgede, fiziksel proje kapsamında, tepenin en alt ve üst noktasını birleştirecek ve hizmet birimlerine ulaşabilirliği sağlayacak olan 4 adet merdivenli yolun öncelikle yapılmasına karar vermiştir.

ÇEVRE-KOOP ve KENT-KOOP İŞBİRLİĞİ

Gecekondu projesindeki işbirliği Zafertepe Mahallesi sakinlerinin bir araya gelerek kurdukları bir sivil toplum örgütü olan Çevre-Koop ile Kent-Koop işbirliği ile gerçekleşmiştir.

İşbirliği kapsamında, 1-6-1987 tarihinde Zafertepe Ayyıldız Kıraathanesinde imzalanan, Gecekondu Geliştirme Projesi Protokolü, projenin gerçekleştirilmesinde, Çevre-Koop ve Kent-Koop’un karşılıklı hak ve sorumluluklarını belirlemektedir.

Kent-Koop ve Çevre-Koop yönetim kurullarının onayladığı protokol uyarınca,  her iki sivil toplum örgütü, proje için yardımlarda bulunacaktır. Gecekondu Geliştirme Projesi Protokolüne göre projenin uygulanmasına ilişkin görev dağılımı şöyledir.

PROJE: Fiziksel çevre ile ilgili her türlü planlama, mimari ve mühendislik projeleri Kent-Koop uzmanlarınca yapılacaktır. Ayrıca, gerek duyulması halinde yine Kent-Koop uzmanlarınca, başka toplumsal projeler de hazırlanacaktır.

MALZEME-ARAÇ-GEREÇ: Projenin uygulanmasında kullanılacak, malzeme araç ve gereçler için Kent-Koop’un imkanları kullanılacaktır.

TALEP: Talep örgütlenmesi Çevre-Koop tarafından yapılacaktır. Ancak, Kent-Koop’un bilgi deneyimine dayanarak örgütlenme konusunda kooperatife destek sağlayacaktır.

İŞ GÜCÜ: Projelerin uygulanmasında gereksinim duyulan işgücü kooperatif ortaklarınca sağlanacaktır. Başka bir deyişle, Çevre-Koop proje ortaklarının öz katılımlarını sağlayacaktır. Ancak, kalifiye işlerde, Kent-Koop önderliğinde kurula, Yapı Ustaları ve İşcileri Emek Kooperatifi (Emek-Koop) tarafından işgücü desteği sağlanmaya çalışılacaktır.

 

Kent-Koop, projeyi merkezi yönetime, yerel yönetimlere ve gecekonduda yaşayan insanlara bir örnek sunmak üzere başlatmıştır.

UYGULAMA

Çevre-Koop yönetim kurulu tarafından, projenin fiziksel boyutuna ilişkin, öncelikle 4 adet merdivenli yolun yapım kararının alınmasından hemen sonra ilk uygulamaya geçilmiştir.

Uzunlukları 90 ile 150 m arasında değişen 4 adet merdiven projesi mahallenin farklı yerlerinde, insanları tepenin en alt ve üst noktasına ulaştıracak nitelikteki yollar üzerinde yer almıştır.

İlk uygulama, 26.sokak ile tepenin üzerindeki ana yoldaki hizmet birimlerine ulaşabilirliği sağlayan 130 m uzunluğundaki 150 basamaklı merdivenin yapımı ile başlatılmıştır.

Protokole göre Kent-Koop, ilk merdiven uygulaması için gerekli malzemelerden merdiven kalıp tahtası ve beton gereksinmesini karşılamıştır. Merdiven kalıplarının hazırlanmasından sonra, sonra ortaklar, çocuklar, kadınlar ile erkekler kalıpların içini çevreden topladıkları taş parçaları ile doldurarak, blokaj işini tamamlamışlardır.

26-7-1987 Pazar günü ilk merdiven üretimi için toplanılmış ve 130 m uzunluğunda 150 basamaklı merdivenli yol yapımı imece usulü ile dört saat içinde bitirilmiştir.

‘Kentsel imece’ mahallenin farklı yerlerindeki 2.,3. ve 4. merdivenli yolların yapımında başarılı bir biçimde sağlanmıştır.

Merdiven yapımı Zafetepeliler için her türlü hizmete ulaşmanın simgesi olmuştur.

Projenin hemen ardından, Zafertepeli genç kızlar ve kadınlar Çevre-Koop’dan biçki dikiş ve okuma yazma öğrenmek, çocuklar ise spor olanakları için istekte bulunmuşlardır. Bu istekleri değerlendiren yönetim kurulu, mahallede biçki dikiş kursu açılması ve spor olanaklarının sağlanması için ilgili kamu kuruluşları ile bağlantı kurmuşlardır.

Zafertepe’de, meslek kursları kapsamında biçki-dikiş ve nakış kursları açılması için Çevre-Koop ve Çankaya Halk Eğitim Merkezi arasında 20-6-1987 tarihinde bir protokol imzalanmıştır. Protokole göre, ÇHEM’ince kursların yapılacağı binanın kiralanması ise Çevre-Koop’ça sağlanmıştır.

1-10-1987 tarihinde yaklaşık 70 kadar Zafertepe’li genç kız ve kadının katlımı ile başlayan eğitimin sonucunda, üretilen ürünler değerlendirilerek, eğitime katılanların ev ekonomilerine katkıda bulunmaları kooperatif tarafından sağlanmıştır.

Öte yandan Çevre-Koop, Zafertepe’li çocuklar ve gençler için futbol, basketbol, koşu dallarında gerekli olan spor malzemesi, Beden Terbiyesi Bölge Müdürlüğünden sağlanmıştır.

Böylece, Zafertepe’de merdivenli yol yapımı ile başlayan fiziksel altyapı alanında başlayan işbirliğinden, toplumsal altyapı alanındaki işbirliğine gidilmiştir.

SONUÇ

Türkiye’de kent insanının gerek duyduğu pek çok hizmet bulunmaktadır. Bugüne kadar kentsel hizmetler kamu tarafından yeterince karşılanamamıştır. Bu nedenle, kent insanının kendi gereksinmelerini karşılaması için örgütlenmeye girmesi zorunluluğu bulunmaktadır.

Kamu kesiminin konut üretiminde yetersiz kalması kent insanını bu sorunları çözmek için sivil toplum örgütlerinde bir araya getirmiştir. Türkiye’de Batıkent Projesi ile konut sorununa bir örgütlülük içinde çözüm arayan Kent-Koop, diğer kentsel hizmetlerin üretiminde de kent halkının örgütlenmesi gerektiğine inanmıştır.

Kent-Koop’un, halkın konut dışında da, yine örgütlenerek çözebileceği sorunlarla ilgili olarak başlattığı projelerden biri olan ‘Gecekondu Çevresi Geliştirme’ girişimi gecekondu halkının kendi yaşam düzeyini yükseltmesini amaçlamaktadır.

Çeşitli dönemlerde, gecekondulara sadece, tapu ve imar hakkı verilmesi konusunda ilişki içinde bulunan kamu yönetimi, gecekondu halkının imece gücünden ve dinamizminden yararlanamamıştır. Kent-Koop bu proje ile merkezi ve yerel yönetimlere, kentsel gelişmede yararlanabilecekleri önemli bir kaynak ve işbirliği modeli önerisi sunmaktadır.

Bu proje ile o dönemde gecekondulara tapu verilmesi ve yoğunluk artırılması nedeniyle yerel yönetimler tarafından hazırlanan ıslah imar planları kapsamında, daha etkin, gerçekçi ve uygulanabilir karaların alınmasına da yardımcı olacaktır.

Türkiye’de ilk kez Kent-Koop tarafından Zafertepe’de başlatılan bu girişim, diğer gecekondu bölgelerimizde de yaygınlaştırılarak ‘Gecekondu Çevresi Geliştirme Kooperatifleri’nin daha etkin olabilmeleri için bir birlik çatısı altında toplanmaları, sorunlarının bir örgütlülük içinde çözülmesini sağlayacaktır.